අභිධර්මය

සමහර විට තරහව ඇති වීමට එම ලෝභය ම පසු කාලයක දී උපකාර වීමට පුළුවන. තමන් බොහොම ලෝභයෙන්, ආශාවෙන් ආදරය කළ යම් කිසි කෙනෙකුට තමන්ගේ කැමැත්තේ හැටියට නො පවතින නිසා නැතහොත්, තමාට කැමැත්තේ හැටියට ලබා ගැනීමට නො හැකි වූ නිසා එවන් අවස්ථාවල දී සමහරු එසේ ලෝභනීය වූ එම දේ ම, එම තැනැත්තාව ඉතා අනිෂ්ට අරමුණක් සේ සලකා විනාශ කර දමන අවස්ථා ද ඇත. ඒ අවස්ථාවේ දී තමන්ට එම දේ නො එසේ නම් එම තැනැත්තා ව අනිෂ්ට හැටියට පෙනේ. එම නිසා ද්වේශය උපදින්නේ අනිෂ්ටාරම්මණය වීම ඊට හේතුව යි. මේ දොම්නස නිසා එම අරමුණ පිළිබඳ තිබෙන යම් රසයක් වේ නම්, එම අරමුණු රසය වේදනාවට ගොදුර වේ. සෑම අරමුණකම අරමුණු රසයක් ඇත. වේදනාව යනු, අරමුණු රසය විඳීම යි. වේදනාවෙන් ගනු ලබන්නේ රසය ය. අනිෂ්ට අරමුණෙහි ඇත්තේ අනිෂ්ට අමිහිරි රසය යි. දෝමනස්ස වේදනාව යනු එම අමිහිරි රසය විඳීම ය. පටිඝ සම්පයුක්ත සිතේ ඇති වන්නේ එම දොම්නසයි. ඔබ ප්රිරය නොකරන යම් කිසි අයෙකු ඔබ සිටින ස්ථානයට දැන් පැමිණේ නම් එම පුද්ගලයා අනිෂ්ට වශයෙන් ඔබ සලකයි නම් ඔබගේ සිතේ දෝමනස්සය හෙවත්, දොම්නස උපදී. මක්නිසා ද යත්? එම අරමුණ ඔබට ප්රි ය මනාප අරමුණක් නො වූ නිසා ය. එසේ ප්රිනය මනාප අරමුණක් නො වන එම අරමුණ ගෙන පහළ වූ සිතේ එම අරමුණෙන් මතු වන ආරම්මණ රසය ද ගැනීමක් වේ. එම ආරම්මණ රසය ගැනීම සිතට අයිති වැඩක් නොවේ. එය කරන්නේ වේදනා නම් ධර්මය යි. ඊට රස විඳීම ලෙස හැඳින්වේ. අරමුණු රස විඳීම යි. මෙහි දී දෝමනස්ස වේදනාව යනු එම ආරම්මණ රසය විඳීම් වශයෙන් ඇති වන වේදනාව යි. තරහවට කාරණය වන යම් කිසිවක් වේ නම්, ඒ දෙය තමාගේ සිතෙහි ප්රිනය මනාප බවක් උපදවන්නට හේතු වන්නක් නොවේ. එය හේතු වන්නේ තමාගේ සිතෙහි අප්රි ය අමනාප බවක් ඇති කිරීමට ය. දෝමනස්සය යනු, එම අප්රිොය වූ, අමනාප අරමුණෙන් මතුවන වේදනාව, විඳින ස්වභාවය ය. එය තරහවත් සමග අත්වැල් බැඳගත් එකකි. මෙම දෙක කවදාවත් ඔවුනොවුන්ගෙන් වෙන් නොවේ. පටිඝ සම්පයුක්ත සිතෙහි දෝමනස්ස වේදනාව ද අනීවාර්යයෙන් ම තිබේ. දොම්නස් සහගත සිතක් වේ නම්, එම සිත පටිඝ සම්පයුක්ත ම ය. මෙම කරුණු දැක්වූවේ අරමුණු රසය විඳීම් වශයෙන් (වේදනාව) දෝමනස්සය ගැන ය.

පටිඝය වශයෙන් මෙහි දී සඳහන් කළේ එම අරමුණ ම තමන් හට අප්රි ය ය, අමනාප ය, එබැවින්, එම අරමුණ ම තමන් හොඳ දෙයක් ගන්නාක් මෙන් ළං කර නොගනී. තමා එම අරමුණ සිතින් ගත්ත ද, තමා එය ළංකර ගැනීමට බලාපොරොත්තු වන එකක් නොවේ. හැකි වේ නම්, එම අරමුණ දැකීමට වත් අකමැති එකක් විය හැකි ය. එම නිසා ලෝභය, අරමුණ ගනු ලබන්නේ දරුවෙකු වඩා ගන්නා මවක් වාගේ ය. එම අරමුණට පීඩා කිරීමට කැමැත්තකින් නොවේ. එහි ඇලෙන්නේ ඉෂ්ට ප්රිෙය මනාප දෙයක් සේ සලකා ය.

ද්වේශය ද අරමුණ ගනී. නමුත්, ද්වේශයෙන් එම අරමුණ ගනු ලබන්නේ වස්තු හිමියෙකු සොරෙකු අල්ලා ගන්නාක් මෙනි. තමාගේ යම් කිසි දෙයක් කඩාවඩාගෙන පැන යන හොරෙකු වස්තු හිමියෙකු හට එම සොරා හසුවන්නේ කෙසේ ද, කවර තැනකින් වුව ද, සමහර විට සොරාගේ බෙල්ලෙන් හසුවන්නට ද පිළිවන, එවන් තැනකින් වුව ද ඇල්ලීම කරන්නේ බේරී යාමට නොදීමට ය. සමහර විට එම ඇල්ලීම නිසා සොරා ව මැරෙන්නට වුව ද පිළිවන. ද්වේශයෙන් නැතහොත්, තරහෙන් ඒ අයුරින් එම අරමුණ ගනු ලබයි. ද්වේශයෙන් අරමුණ ගන්නේ අරමුණට රිදවන ආකාරයෙනි. ලෝභයෙන් අරමුණ ගන්නේ අරමුණට රිදවීමට නොවේ. බුදුපියාණන් වහන්සේ ද්වේශයට, පටිඝ නාමය වදාළේ එම නිසා ය. "පටි අඤ්ඤතීති පටිඝෝ" විරුද්ධව හැපෙන යන්න ය. අනිෂ්ටාරම්මණයෙහි විරුද්ධව හැපෙන ආකාරයෙන් උපදනා බැවින් ද්වේශට ම පටිඝ යයි කියනු ලැබේ. පටිඝ යයි කියනු ලබන ද්වේශයෙන් යුක්ත යි. ඒකුප්පාද, ඒක නිරෝධ, ඒකාලම්මණ, ඒක වත්තුක යන සතර සම්පයෝග ලක්ෂණයෙන් යුක්ත බැවින් එකට උපදනා බැවින්, පටිඝ ය යනුවෙන් හැඳින්වෙන් ද්වේශයත් සමඟ උපදනා බැවින් පටිඝ සම්පයුක්ත යයි කියනු ලැබේ. වේදනාව දෝමනස්ස ය යි. ඇති වන චෛතසික ධර්මය ද්වේශය හෙවත් පටිඝය යි. පූර්ව ප්ර යෝගය නැතිව උපදනා හෙයින්, අසංඛාරික ය. පූර්ව ප්ර්යෝගය ඇතිව උපදින්නේ නම් සසංඛාරික ය. මෙසේ සිත් දෙක පිළිබඳ වන්නා වූ භේදය ය.